Monday 5 October 2015

TIRHKOH PAULA



TIRHKOH PAULA
-          Laldanmawia

 “Thuthlung Tharah Lal Isua Krista tih lohva mi pawimawh ber chu Tirhkoh Paula hi a ni,” ti ta ila min hnial chu an tam viau lo mai thei. Christian te tan a pawimawh em em a, kan thurin puanchhuah tam zawk te hi Paula lehkhathawna innghat te anni hlawm. Tuntumah hian Paula Chanchin hi “story” anga ziak lovin, a chungchanga zawhna awm thei awm te chhanna angin ziak ila chhiar a nuam zawk awm mang e!

1. Tu nge Tirhkoh Paula hi? Tirhkoh Paula hian a lehkhathawn hoah hian a pianna hmun min hrilh miah lo mai a, nimahsela Dr. Luka erawh chuan tunlaia Turkey chhimlam, Kilikia rama Tarsa khuaah a piang niin Paula thusawi a ziak chhawng ve thung a (Tirh 22:3). A hun thuah chuan AD 5-10 hi pawm tlan a ni a. Isua Krista aia kum 10 vela naupang zawkah ka ngai. Juda hnam niin a lo piang a, Tarsa khuaa seilian leh in zir a ni. Greek tawng bakah Greek lam thiamna leh nihphung zawng zawng he khuaah hian a zir a. Puanin sak te nen lam zir in a hun hmasa lamah chuan eizawn nan a hmang a ni. Dan lam thuah Pharisai a ni a, Greek leh Aramic tawng pawh a thiam bawk.

2. Tirhkohte 22:28-ah “Rom mi renga piang ka ni” a ti si a? Paula pian hunlai hian Palestina leh a chhehvel zawng zawng kha Rom sorkar awpna hnuaiah an awm lai a ni a. Paula hi Juda ho luah ramah piang lovin Greek khawpui pakhata piang daih a nih vangin Rom mi nihna a nei a ni.

3. Saula a ni a, Paula a ni bawk si a? Mizoramah chuan Tirhkoh Paula kha a pianthar hmain Saula a ni a, a pianthar hnuah Paula ti tein kan hre thin a. A tlu Saul a, a tho Paul leh te an ti a. Nimahsela a nihna takah chuan hming pahnih a nei sa hrim hrim zawk. A hming pakhat Saula tih kha a Hebrai hming a ni a, Paula tih hi chu a Greek hming a ni. Tirhkohte 13:9-ah chuan “Saula, Paula an tih bawk chu” tih kan hmu a. “Saula, Paula ni ta” tiin a inziak lo. A pianthar tak avanga Saula kha Paula ni ta a ni lova, hming pahnih a nei sa hrim hrim zawk. Damaska kianga Pathianin a koh khan a Hebrai hming “Saula” in a ko a ni (Tirh 9:4). 

4. Paula leh Isua kha an in hmu em? Paula chu Jerusalem-ah kalin Rabi Gamaliel-a hnuaiah a inzir seilian leh a tih kan hmu a (Tirh 22:3). Heta selian tih hi naupan tet atanga seilian lam nilovin tlangval tantir a nih hnua Juda dan lam thua a seilenna lam a nih zawk hmel. Paula hian Isua damlai hmel a hmuh thu emaw hi a ziak miah lo a, Jerusalemah a lo kalin Gamaliela bulah a cheng a ni bawk si a, hmuh ve awm tak chu a ni. Hmu se chu a lehkhathawnah te ziah lan ve awm tak a ni. Chuvang chuan Paula hian Isua thih hnuah Jerusalem hi a lo lut ve chauh niin a ngaihruat theih. Chuti a nih chuan kum 20-25 vel a nih laiin Jerusalemah a lo lut a tih theih ang.

5. Engtikah nge a thih? Jerome-a chuan Paula hi, Nero-a tihduhdahna hnuaiah Rom-ah man niin, 67 AD velah a Lalpa tan a martar a ni tiin a ziak.

6. A Lehkhathawn te: Kan Bible-ah hian Tirhkoh Paula Lehkhathawn 13 a awm a. Heng zing ah hian Lehkhathawn 7 hi ama ziak ngei a ni tih an pawm nghet a, chungte chu- Rom, 1 Korinth, 2 Korinth, Galatia, Philippi, 1 Thessalonika, and Philemona. A bak 8 te heng- Ephesi, Kolossa, 2 Thessalonika, 1Timothea, 2 Timothea leh Tita te hi Paula ziak angah pawm tho mah ila, anni chiah awm lo mang e tia an rinhleh deuh te an ni. Century khatna hunlai khan Christian lam hawi thuziak tam tak a awm a, Nimahsela Paula thuziak te hi a dam chhuak pawlah an tang a, tunthlengin an la nung a ni.

7. Paula Pawimawhna: Paula pawimawh zia chu Bible-a a lehkhathawn a tang te hian kan hre thei mai a. Chumi piah lama a pawimawhna dang leh chu Jentail-te tana tirhkoh a nihna hi a ni (Tirh 26:17, Gal 1:16).  Lal Isua’n, “Hnam tin ami zirtirah te siam ula…” a tih piah lamah hian a bik taka Tirhkoh Paula Jentail te hnena chanchintha thlen tur a nihna hi kan tan a pawimawh leh zual. A chhan chu, Juda mi ni lo zawng chu Jentail te kan ni a, kan hnenah chanchintha a lo thlen ve theih phah a ni. Thusawitu tam tak chuan Paula atang chiah hian khawngaihna hun leh Jentail te hun a lo in tan tiin an sawi thin.

HMING ZIAH DAN THAR



HMING ZIAH DAN THAR
-Dana Chawngthu (Feb, 2013)

Khawvêl changkànna hian a tute mah hi min thlawhkhûm lova, kan nunphung leh mamawh lah a thlâkthleng nasa! Hmäna khuang tê leh lian a lungawi êm êm kha guiter, drums leh keyboard te nèn lo chuan kan tlei tawh meuh lova; chutih lai chuan ‘mahni culture alawm’ tih vànga tihdan hlui chhawm reng thei dinhmunah pawh kan ding tawhlo niin a lang. 

Chutiang bawkin kan (Mizote) hming ziahdân pawh a danglam chho zël a, 1900’s chho vêla hming sak dân tlânglawn tak hêng lamhnih nei ho- Lianruma, Thanglura, Thangdawli, Khuangtuaha, adt. te chu 1940’s, 50’s, 60’s chho velah lamthum neiin kan thlâk chho tan a. Kan hming pawh Lalchhuanawma, Zodingliana, Tlangthankhuma, Lallianzuali, adt. te kan ni ta hlawm a. Tin, 1970’s, 80’s, 90’s leh tun hun thleng in sap hming neih kan lo uar leh a. Tichuan hming sak dàn leh ziah dàn lo danglam chho zelah thenkhatin hnam hming a tawpah kan dah a (entirnân Rambuatsaiha Ralte), a then in hnam hminga hawrawp hmasa ber la chhuak in, kan hming hmalamah kan behtir bawk a(entirnân K. Lallawmzuala), Hnam hming leh sap hming nei chuang lo kan awm bawk a (entirnân Lalrinmawia). Tichuan tunah chuan tih dan tlanglâwn êm êm a awm tawh lëm lo a, Kan ziah dan phung a darh ta nuaih mai a ni.

Mizote pawhin ram kan dâi dar tial tial a, a tûlna avângin First name, Second name, Surname, etc te neih a lo tûl chho ve ta zêl a, chuvàng chuan kan duh emaw duh lo emaw a thenin an hming an phel a, thenkhatin hmeichhia ni reng siin mipa hming an pú a, a then in hming sei deuh an nei ta bawk a; heng zawng zawng te hi kan changkànna leh khawvel hmasawnna in a hrinchhuah a ni a, nimahsela Mizo-na pêl a hmeichhiain mipa hming an pu hi chu a fuh viau lo! Chuvang chuan Mizo tak siin tunlai changkanna milin kan hmingziah dan te hi rualkhai taka kan her rem a fuh ang.

Aw le, hming ziah dàn thar, a mizo thei ang ber ni siin i han chhawpchhuak teh ang (a thar ka’n ti ngawt a, mi tamtak chuan hetiang hian kan ziak sa tawh reng!). Hetiangin: Lalrinawma Chawngthu, Zorammuana Ralte, Liansangpuii Sailo, adt.
Sap hming dah duh tan hetiangin:

Joseph Lalrinawma Hmar, Michael Zorammuana Siakeng, Ruby Liansangpuii Chhakchhuak, adt.
Tichuan hetiang ang hian hnam hming kan dah vek ang a, kan document ah kan lo dah tawh lo a nih pawhin, magistrate remtihna in hming thlâk in han siam rem ta hlawm ila; tin, kan fate Class X hnuai lam phei chu an exam form fill up hunah nu leh pa te leh zitirtute’n hnam hming dah tir vek ila tiin ka rawt a ni.
Hming tawpa hnamhming dah a thatna te/a tulna chhan te:

1. First name leh second name kan nei ang:  Kan hre tlang vekin a rinawm; tunlaiah chuan eng form/dilna pawh hi fill up dawn ila first name, second name, surname, etc. dah ngai te a ni ta deuh vek mai. Mizoram chhungah chuan eng emaw chen kan la kal thei a, mahse Mizoram piah leh India ram pawnah chuan a buaithlak tawh thin. Tullo leh remlo deuh in kan hming an han phel ringawt a; tin, mi tam takin tul lovah hun an khawh ral phah a, rei fe insawifiah a ngaihchang te a awm thin. Chuvang chuan hetia hming kan ziah chuan hetiang ang buaina hi kan pumpelh thei ang. 

2. Surname a ni nghâl bawk ang:  Mizo te hian chhungkaw hming tha lutuk kan nei sa a, kan nupui te kan hnampui annih loh pawhin pasalte hnam chhawmtir a rem viau tho. (Hmanlâi pawhin sa an phun thin tho a lawm le!) He kan hnam hming dah hi kan surname (chhungkaw hming) a ni nghal ang. A hmá a mi ang bawkin chhungkaw hming neih a tulna hi a tam ve tawh viau. Tunlai ah chhungkaw thenkhatin surname neih nan pa ber hming remlo zetin an hmang a, nu ber leh fanu te thlengin mipa hming an pu ta ngawt a. Tu’n huatah la lo se, nu ber leh fanu te nên lam Zama te, Khuma te, Thanzauva te, Chungnunga te an han ni ta ngawt a, a Mizo lo! An pa ber khan hnam hming lo dah nise la chuan a fel ni mai tur a nia! 

Kan hmarchhak unau, kan tribal pui te hi heti lamah hian mizote aiin an kal hmasa zêlin a hriat tlat. Anni chuan hnam hming hi chhungkaw hmingah an hmangin, an lo nghet tawh viau niin a lang. Hawh teh u, a la tlai chhe lo ve, kan hnam hming theuh mawi tak tak te hi hming tawpah dan uar sauh sauh ila, heng insawisèlna te, zin veivaha buaina te, hnadil leh hnathawh thû hlâa hming avânga buaina zawng zawngte hi kan pumpelh thei ang.

Sanitation lamah mipuite tanlâk a tûlzia phochhuah leh zirtirna



Sanitation lamah mipuite tanlâk a tûlzia phochhuah leh zirtirna
Laldanmawia


Zing dâr 6 a ni a, aurinna ri chuan min tiharh zawk mai a, khawtlâng thenfâi hnatlang tûra kalkhâwm turin tlangau pa chu a au lauh lauh a. Kei pawh ka tho a, ka insiam ve nghâl a. Chû zingah chuan vêng chhûnga kawr kam te, khawlâi dung leh step vêl te kan thian fâi a.

Mipuiten tan kan lak a ngai:
Chu mi tûka ka thil hmuh te chuan Sanitation lama mipuite tanlâk a tûlzia a tilang chiang viauin ka hria. Kan bawlhhlawh chhar khâwm te chu a tlângpuiin thil eina kâwr te, polythene te, meizial bâwm ruak te leh kan in vêl atanga lo luang chhuak chaw nâwi leh tui tling te chu an ni a. Khâng kan thenfâi zawng zawng te kha a maha lo awm mai chi chu an ni hauh lo mai. Dahtu zawng an awm a ni.
Thil chiang êm êm mai chu khâng hnawmhnawk paih khâwmtute khâ mipuite tho kan ni a, tui luang hlei thei lova kawr vela inhnawh hung te kha keimahni chet fimkhur loh vâng leh kan ngaihthah vâng tho a ni. Kawrah te kan thil eng emaw te kan dah khawm a, tuihawk luang hlei thei lo khawpin kan hnawh hreh lova. Mahni inchhûng mawina chiah ngaihtuahin kan khawlâi vêl te chu midang tihfai tûra tân kan dah mai a. Zir tûr kan va ngah êm!
Kan hnatlang zo a, ka hâw a, châw eikhama hna pawimawh tia ka chhuak chu ka piah deuh maiah chuan tel (oil) kâwr hi a lo let reng mai a. Ka hmâa kal nula chuan a chhar mai dâwn emaw ka ti a, mahse a kal pêl mai a, ka chhar a, dustbin-ah chuan ka paih a. Mak ka tih deuh chu kha nula kha zingkâr hnatlânga taima taka kawngdung phiatfaitu kha a ni a. Mahse hnatlâng anih tawh loh vâng maia bawlhhlawh a han ngaithei leh êm êm mai kha chu ka haw viau! Kan khawtlang nun chu khatiang deuh vek kha kan ni maiin ka hria. YMA emaw kohhran thalai anga khawlai thianfaitu khân a tûk maiah kawngdungah a thil eina kâwr a paih leh mai mai a. Pâwl anga thianfâitu khan mimal ang chuan kan ti bawlhhlawh leh mai a. Dik lo chu a awm a ni. Mipuite hian tan kan lâk a ngâi tak meuh meuh a nih hi.
Chumi hnû lawkah chuan car pâwl nalh êm êm hian min rawn pêl fua a, kawng kâwia a kual liam hmâ chiah chuan chu car atang chuan frooti bawm ruak a rawn chhuak nawlh a, kawngsirah a tla a. ‘Han keng tha sela, bawlhhlawh bawm a hmuh hunah paih mai se aw…’ ka ti rilru vawng vawng a.

Hetiang hian in zir ang u: Sanitation lama mipuite tanlak a tulzia hi kan inzirtir mawlh mawlh a ngai a, chu mai ni lovin kan hriat leh kan zir te kan hman nghal zêl a ngâi. Nakina tih tura kan dah chuan kan thianghlim hman lovang.
            1) Naupang te hi school ah leh in lamah bawlhhlawh paih dân tûr kan zirtir ang. A bâwmah chauh paih a, paihna tur bâwm a awm mai loh pawha bag-a ak tha a, bawlhhlawh bâwm an hmuh huna paih mai tura kan zirtir a ngai. Chutiang bawkin puitling te pawhin chu chu kan zâwm chhunzawm ve nghâl ang.
            2) Bawlhhlawh ngaimawhna hi kan thinlungah kan tuh a pawimawh khawp mai. Sanitation lama kan hniam êm êm na chhan chu bawlhhlawh kan ngaimawh lohna hi a ni. Kan inchhûng a mi a nih loh chuan kan kal pêl mai mai a. Bawlhhlawh han chhar te, thil tenawm han tihbo mai te chu kan hnâ lo riauah kan ngâi tlat a. He chapona firfiak deuh hi kan tih bo a ngai.
            3) Bawlhhlawh neih tam loh te pawh kan zir a ngâi. Kan thil lei dâwnin kan kenna tur intodelh ching ila, a zuartûte polythene-a innghat ringawt lovin, mahni in atangin keng thlap thin ila, chu chuan polythene chhia kan ngah lutuk te hi a titlêm deuh thei ang.
            4) Sanitation duty motor te kan ngâi pawimawh ang a, chutah chauh chuan kan bawlhhlawh te paih kan tum ang.
            5) Chhûngtin te hian kan tuichhe paihna pipe vêl te ngaihven peih ila, tuihâwk luankawr thleng mang lova pipe tâwite kan hman te hi vuah sei ila, khawlâi ti bawlhhlawh lo thei ang berin kan tuichhia te luan bo tir ila.
            6) A huho a taima êm êm, mimal ang zâwnga thatchhe leh hlê si kan nih te hi i sim ang u! Kan khawtlang thianghlimna atân hian mimal tin te kan mawhphurhna hi a sâng ber. Kan mawhphurhna theuh hi tihlawhtling ila chuan a huhoa khawlâi thenfai hnatlâng koh a ngâi lovang.
            7) Mimal motor leh vantlang motor atang te hian kan thil eina kâwr te hi kan paihchhuak tam khawp mai. Khawlâi dungah motorin kan tlân a, kan thil eina kâwr te chu tukverhah kan paihchhuak hmiah a, khawiah ngê a tlâk tih lam kan ngaihtuah tawh lo. Chuvang chuan mimal leh vantlang motorah te hian dustbin lian vak lo hûng ta theuh ila, chumiah chauh chuan kan thil eina te han paih thin ila.
            8)A bikin Aizawlah chuan kan tui luankawr kan ngah êm êm a, kawr te tak tê tê leh lian ve tak tak te a tam a. Mahse a tlângpuiin chûng kawr te chu a bawlhhlawh êm êm deuh vek. Kan bawlhhlawh leh kan ningnâwi kan paih nasa a ni. A paihna tur motor a lo kal hun hi nghâk hram hram ang u.

Le, mipuite hi sanitation lamah tan kan lâk nasat a va ngâi ta êm! Kan tûn dinhmunah chuan kan la thlengsâng lo hle tih kan sawi atang te khian a hriat mai a, kan inzir zêl a, a chunga kan sawi te khi kan zawm thlap thlap theih chuan hmâ kan sawn ang a, kan khawtlâng a lo thianghlim zawk ngêi ang.


Chanchin Tha-a kir lehna (Back to the Gospel)



Chanchin Tha-a kir lehna (Back to the Gospel)
-          Laldanmawia

Chanchin Tha bu li kan nei a, hengah te hian Lal Isua chanchin te, a zirtirna te, a rawngbawlna te, a thupek te a chuang a. Heng te hi Kristian nun kan zawh zelna tura zirtirna/thupek (instructions) pawimawh tak tak te an ni a. Mahse Tirhkoh Paula theology a kan tui a leiah heng Chanchin Tha bua Lal Isua zirtirna te hi kan ngaihthah lek lek niin a lang tlat thin.

Lal Isuan Nikodema hnena piangthar a ngaih thu a sawi hi Paula chuan chipchiar takin a rawn sawifiah a, kan pianthar dan tur chikim leh chhandamna nena inkungkaih thu chi hrang hrang a rawn ziak lang hlawm a. Chuvang chuan keini pawh hian Chhandamna leh a kaihhnawih reng rengah hian Tirhkoh Paula lehkhathawn te hi kan inzirtir ber a, lehkhabu/lehkhathawn dang a mi tel ve zeuh zeuh mahse kan Bible innghahna tam zawk hi chu heng Rom te, Korinth I&II te, leh a dangte hi a ni hlawm a. 

Nimahsela tunah chuan chu chhandamna chu hlawhchhuak tawh leh hrefiah tawhah in ngai ila, chhandam tawh te nun ‘Kristian Nun’ lamah kan rilru leh kan nun kan hmang zel tawh tur a ni ang. Chutianga Kristian nun kal zelna atan chuan Lal Isua zirtirna te tluka him leh tha hi a awm pawhin ka hre lo. Chuvang chuan Chanchin Tha-a kir lehna (Back to the Gospel) tiin ka rawn ziak a, chu mi awmzia ber chu Chanchin Tha-in ringtu awmdan tur zirtir te hi ngun leh zual a zir a, zawm i tum thar leh ang u, helamah hian i tui thar leh ang u tihna a ni. Chanchin Tha bu li teah hian kan tih tur leh kan awmdan tur te zawng ila, kan nitin nun hi chu miah chuan innghat leh zual rawh se.

Chanchin Tha atangin Lal Isua Chanchin leh a hnathawh te kan chhiar a, kan hria a, Lehkhathawn hmang tea chhandamna thua kan chian tawh hnu hian, chu ‘siamthar nun’ kan zawh zel nan chuan Chanchin Tha zirtirna lam ah i kir leh tawh ang u. Chanchin Tha zirtirna te chu a simple a, hriatthiam a awlsam a, a tak a, a fir bawk a, chu mai ni lovin kan zui Lal Isua kâ atanga chhuak ngei te an ni a. Thuneitu berin a sawi te ziah lan a ni a. Khawiah pawh, kan hnathawhna a ni emaw, eng rorelna ah pawh hian Thuneitu ber thu chu a tling ber a, a tlâk ber bawk tih kan experience vek a. Kan rinna chungchangah pawh hian kan rin pui ber Lal Isua thusawi ngei te hi kan zawmin kan ngaipawimawh ber tur a ni dawn lawm ni? Mahse he mi avang hian Bible-a thuziak dang te hi kan ngaihthah tur tihna a ni chuang lo, Pathian thu vek an ni. Mahse Chanchin Tha bua Lal Isua thusawi ngei te hi I ngaipawimawh thar leh ang u.

Chanchin Tha zirtirnaa kan kir leh a pawimawh na chhan te:
1. Kristian te hi Lal Isua ang tura siamthar kan ni a (I John 1:6), chu kan anna tûrah chuan Chanchin Tha atang lovin khawi atangin nge Lal Isua zia kan zir ang?

2. Chanchin Tha zirtirna te hi thuneitu berin thunei taka a sawi te an ni. Pathian thu zirtirtu dangte chuan an hriatna atang te, an dawn atang te, an hmuh atang tein an zirtir a. Mahse Lal Isua chuan ‘amah leh amâ thu’ a zirtir. Chung zirtirna te chu Mathaia, Marka, Luka leh Johana ah te hian a awm.

3. Chanchin Tha bu 4 te hian Kriatian nun dan tur inzirtirna hrang hrang an fun kim hle. Mimal in kan nun dan tur te, chhungkuaa member te kan inlaichin dan tur te, midang te nen kan nun hona tur te, Mission lama kan rawngbawl dan tur te bakah Kristian nun atana pawimawh te chu a kim vek ti ila a dik ber ang. Chuvang chuan miin heng Chanchin Tha bu li chauh hi chhiar tur nei pawh nise, Kristian tha tak a ni thei tho ang.

Aw le, hêng kan sawi Chanchin Tha bu li te hi i zir uar leh zual teh ang u. Nitina kan nun min kaihruaitu atan a hmantlak zia te, Lal Isua zia kan entawnna tur atana kan chhiar ber tur a nih zia te hi hre nawn fo ila, tichuan kan tui thar leh thei ang. Chanchin Thaa tui hi kalsual lohna ber pawh a ni. Thuthlung Thar ziaktute hian hawi zâwng (perspective) an nei hran theuh a, mi tam tak chu hêng avâng te hian an inhnial a, an kalsual phah bawk a. Mahse keini chuan Lal Isua thusawi ngei te hi tuipui ila, kan nun atân hmang ila, tichuan kan kawng zawh a lo dik ang a, pen bo na tur lakah kan him thei ang.